Abo sa kua derechonan bo tin?

No ta importá ken bo ta, for di unda bo a bini òf kiko ta bo aparensia: tur hende ta igual. P'esei, gobièrnu mester hasi tur esfuerso pa protehá bo kontra diskriminashon i pa sòru ku tur mucha i hóben por hasi uzo di nan derechonan.

Adultonan ta tuma desishonnan ku tin hopi influensia riba bo bida? E ora ei, semper mester wak promé kiko ta mihó pa abo. I loke ta mihó pa abo, mester tin hopi peso. Si bo mayornan – òf esnan ku ta responsabel pa bo – no (por) kuida bo bon, gobièrnu tin e obligashon di yuda abo i bo mayornan òf esnan ku ta kuida bo.

Tur mucha tin derecho riba bida. Gobièrnu mester sòru ku bo por sobrebibí i biba, i ku bo por desaroyá bo mes.

Na momentu di bo nasementu bo tin derecho riba un nòmber, un fam i un nashonalidat. E munisipio kaminda bo a nase mester registrá e datonan aki, meskos ku e lugá ku bo a nase i e datonan di bo mayornan. Bo nòmber, bo nashonalidat i bo fam tin hopi nifikashon pa ken bo ta. Huntu nan ta forma bo identidat. Gobièrnu mester protehá e identidat di tur mucha, i no mag di kambi’é sin mas.

Tur mucha tin derecho pa sa ken ta su mayornan, i pa biba i lanta ku nan. Si esei no ta posibel, en todo kaso bo tin derecho di keda den kontakto ku ámbos mayor. Ta surgi un situashon ku no ta bon pa bo, òf asta ta pone bo den peliger? E ora ei, wes por disidí ku bo mayornan no mag di bishitá bo òf papia ku bo (temporalmente).

Komo mucha bo ta liber pa pensa loke bo ke, i bo mag di duna bo opinion tokante di tur kos. Sigur ora ta trata di kosnan ku abo ta haña importante. Adultonan ku ta tuma un desishon tokante di bo, tambe mester puntra bo kiko bo opinion ta, i duna oido na esaki. Tene kuenta ku e derechonan di otronan si. Pues bo no mag di zundra, diskriminá òf insultá.

Pa forma bo opinion, informashon ta hopi importante. P'esei, gobièrnu mester sòru ku bo tin akseso na buki, korant, radio, televishon i/òf internèt. Banda di esei, gobièrnu mester protehá bo di informashon ku no ta bon pa bo. Por ehèmpel: imágennan chokante, mensahenan di odio, òf potrètnan i pelíkulanan di hende sunú.

Sea ku bo mayornan ta kreyente òf no, abo mes mag di skohe si bo ta òf no. Bo tin e derecho di skohe un religion pa bo mes, òf pa disidí ku un religion no ta pas ku bo. Si bo ta kreyente, na kas pero tambe pafó di kas bo mag di ehersé bo religion, resando òf bistiendo un lensu, por ehèmpel.

Bo tin duda? Bo por hasi pregunta na bo mayornan òf esnan ku ta kuida bo. I semper bo mag di kambia di idea.

Ni maske ki edat bo tin, semper bo tin derecho riba privasidat. Na kas, por ehèmpel, pero tambe online. Bo no tin nodi di konta otro hende tur loke bo ta pensa òf sa. Eksepto, naturalmente, si algu serio ta pasando. Pero tin otro kos ku simplemente ta asuntu privá. Niun hende no mag di lesa bo mensahenan personal sin bo pèrmit, manera sms, app òf meil ku bo ta skibi òf risibí. 

Mayornan mester sòru pa nan yunan haña un bon kriansa. Gobièrnu ta obligá pa apoyá nan si mester. Tin diferente organisashon i spesialista ku por yuda. Mayornan ku ta traha ta haña un kompensashon si nan ke hiba nan yunan un òf vários dia na akohida di mucha.

Tur mucha tin derecho riba un kas kaminda ta seif, i apsolutamente no ta permití di abusá, maltratá òf bandoná nan. Bo mayornan òf esnan ku ta kuida bo mester ta bon pa bo i duna bo sufisiente atenshon i amor. Gobièrnu mester splika klaramente ku no mag di maltratá mucha. Si tòg ta maltratá mucha, nan mester haña yudansa di gobièrnu mesora.

Komo mucha, bo mester por lanta salú i bo tin derecho riba bon kuido. Bo ta malu, heridá òf bo tin problema síkiko? E ora ei, mester tin sufisiente hospital, dòkter i sikólogo den serkania i bo meresé un tratamentu adekuá. Gobièrnu ta obligá pa informá mucha i mayornan bon tokante di salú i posibel riesgonan.

Tur mucha mester haña sufisiente kuminda, bibida i paña, i nan mester tin un kas pa biba aden. Banda di esei, bo mester haña sufisiente espasio i yudansa pa bo siña loke ta bon pa bo. Bo mayornan òf esnan ku ta kuida bo ta responsabel pa esei. Si nan no logra ofresé bo esaki, e ora ei, gobièrnu ta obligá pa yuda nan.

Tur mucha tin derecho di bai skol, i paisnan mester yuda otro pa pèrkurá ku tur mucha por bai skol. Skol di fundeshi mester ta grátis pa tur hende. I si bo ke, bo mester haña e oportunidat pa bo bai skol sekundario i superior. Dosentenan no mag di grita mucha, i sigur no dal nan òf zundra nan.

Tur mucha tin derecho riba tempu liber pa sosegá, hasi deporte òf hunga. Tambe mester ta posibel pa tur mucha partisipá den aktividatnan kultural.

Si bo ta hasi algu ku ta prohibí sigun lei, bo por haña bo den kontakto ku polis. I si ta algu serio, asta bo por haña un kastigu di wes. E reglanan pa mucha ta otro for di esnan pa adulto. Wesnan i agentenan di polis mester tene kuenta ku bo edat, por ehèmpel. Nan no mag di interogá bo sin mas, ni preshoná bo pa bo bisa algu sin ku tin abogado presente. Òf otro hende ku bo ta konfiá.

No mag di detené òf sera mucha sin mas nunka. Esaki ta sosodé tòg? E ora ei, bo no tin nodi di bisa nada te ora ku tin un abogado presente. Polis solamente mag di sera bo si ègt no tin otro opshon, i pa un tempu mas kòrtiku ku ta posibel. Banda di esei, semper bo tin derecho riba kontakto ku bo famia. Bo ta haña un kastigu? E ora ei, ta importante pa bo por sigui ku bo bida dia ku bo a kumpli ku bo kastigu. Ta apsolutamente prohibí pa kastigá mucha dunando nan sla òf hasiendo nan doló di otro manera.


Derechonan di mucha

Na 1989, Nashonnan Uní a redaktá e Tratado di Derecho di Mucha. Kasi tur pais na mundu a firma e tratado aki. Hulanda tambe. Den e Tratado tin 54 artíkulo den kua ta deskribí tur derechonan di mucha sigun lei. Konsultá e Tratado di Derecho di Mucha kompleto den e Buki Blou. Den General Comment nº 14 tin un splikashon tokante di e interes di e mucha.

Splikashon: e mihó desishon pa mucha

Tin biaha, adultonan ta tuma desishonnan importante tokante di bo. Por ehèmpel bo dosente, un agente di polis òf un hende ku ta duna asistensia. Pensa riba un desishon tokante di unda bo ta bai biba, ki yudansa bo ta haña òf na kua skol bo ta bai. Bo tin derecho di duna bo opinion pa ku desishonnan importante tokante di bo bida. Ombudsman pa mucha ta guiá bo den esaki!

Klek aki pa mas informashon